ΣΗΜΕΙΑ ΤΩΝ ΚΑΙΡΩΝ - ΑΙ ΑΡΧΑΙ ΩΔΙΝΩΝ

« Αἱ ἀρχαί ὠδίνων »

Ο Κύριος στον εσχατολογικό του λόγο αναφέρει μια σειρά δεινών, τα οποία χαρακτηρίζει ως αρχές ωδίνων¹. Στην Παράδοση της Εκκλησίας αυτά ερμηνεύτηκαν ως « σημεία του τέλους ». Έχουμε ήδη αναφερθεί στη συμπλοκή των δύο συντελειών, της συντέλειας της Ιερουσαλήμ και της συντέλειας του κόσμου, στον εσχατολογικό λόγο του Κυρίου. Αυτά τα σημεία συνέβησαν προ της καταστροφής της Ιερουσαλήμ. Ταυτόχρονα, όμως, είναι και τα σημεία του τέλους των καιρών. Συνέβησαν και θα συμβούν. Η καταστροφή της Ιερουσαλήμ αποτελεί προτύπωση της συντέλειας του κόσμου². Και το γεγονός πως αυτά τα σημεία προηγήθηκαν της καταστροφής της Ιερουσαλήμ³ δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση πως δεν θα συμβούν και προ της συντελείας. Θα συμβούν και τότε αλλά σε μεγαλύτερη έκταση. Αναφερόμενος ο Ιππόλυτος σε αυτά τα σημεία, γράφει: « Ἅτινα ἤδη ἐγένοντο καὶ γενήσεται. Ταῦτα δὲ πάντα, φησίν, ἀρχαὶ ὠδίνων, ἀλλ’ οὔπω τὸ τέλος »⁴. Αλλά και οι Άγιοι Κυπριανός Καρχηδόνος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Κύριλλος Αλεξανδρείας, Ιερώνυμος, Γρηγόριος ο Μέγας και Θεοφύλακτος Βουλγαρίας θεωρούσαν αυτά τα δεινά, τις αλλεπάληλες και απερίγραπτες συμφορές, σημείο ότι πλησιάζει το τέλος του κόσμου⁵. Ο Άγιος Θεοφύλακτος Βουλγαρίας σημειώνει: « Οὐδὲν δὲ θαυμαστὸν καὶ ἐν τῇ ἀλώσει τῶν Ἰεροσολύμων ταῦτα γεγονέναι, καὶ μέλλειν αὖθις γενήσεσθαι ἐν τῇ παρουσίᾳ τοῦ Ἀντιχρίστου· μᾶλλον δὲ πρὸς αὐτῷ τῷ καιρῷ τῆς συντελείας, θλίψεως καὶ τότε μελλούσης γίνεσθαι ἀφορήτου… Ἔσονται δὲ πόλεμοι καὶ ἀκαταστασίαι… Ἀπὸ δὲ τῶν πολέμων λιμοὶ καὶ λοιμοὶ… Ὅλως τε ταῦτα κοινὰ δύνανται νοεῖσθαι τοῦ τὲ καιροῦ τῆς συντελείας καὶ τῆς ἀλώσεως, τὰ περὶ τῶν ἀκαταστασιῶν φημὶ καὶ τῶν πολέμων καὶ τῶν λοιπῶν »⁶. Οι Άγιοι Βικτωρίνος, Ιερώνυμος, Καισάριος Αρελάτης, Βέδας και Νεόφυτος ο έγκλειστος συνδέουν αυτά τα δεινά και με χωρία της Αποκάλυψης⁷. Ποιές, ακριβώς, είναι, όμως, « αἱ ἀρχαὶ ὠδίνων »;

Είναι πόλεμοι και ειδήσεις για πολέμους, λιμοί και λοιμοί και σεισμοί κατά τόπους. « Μελλήσετε δὲ ἀκούειν πολέμους καὶ ἀκοὰς πολέμων. Ὁρᾶτε μὴ θροεῖσθε. Δεῖ γὰρ πάντα ταῦτα γενέσθαι ἀλλ’ οὕπω ἐστὶν τὸ τέλος. Ἐγερθήσεται γὰρ ἔθνος ἐπὶ ἔθνος καὶ βασιλεία ἐπὶ βασιλείαν καὶ ἔσονται λιμοὶ καὶ λοιμοὶ καὶ σεισμοὶ κατὰ τόπους. Πάντα δὲ ταῦτα ἀρχαὶ ὠδίνων »⁸.

Όλα αυτά τα σημεία έχουν, εν μέρει, ήδη πραγματοποιηθεί. Ο Άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων, μάλιστα, αναφέρεται, ειδικά, στον πόλεμο των Ρωμαϊκών στρατευμάτων κατά των Περσών στην περιοχή της Μεσοποταμίας, αλλά και, γενικότερα, σε συρράξεις μεταξύ εθνών ή βασιλείων, που γίνονταν την εποχή του⁹. Στο τέλος των καιρών θεωρείται πως όλα αυτά τα σημεία – πόλεμοι, λιμοί, λοιμοί και σεισμοί – θα αυξηθούν σε ένταση και συχνότητα. Γράφει ο Όσιος Εφραίμ ο Σύρος: « Οὐκ ἔστιν ἐν τῷ καιρῷ ἐκείνῳ, ὅταν ἔλθῃ ὁ Δράκων, ἄνεσις ἐπὶ τῆς γῆς, ἀλλὰ θλῖψις μεγάλη, ταραχὴ καὶ σύγχυσις, θάνατοι καὶ λιμοὶ εἰς πάντα τὰ πέρατα. Αὐτὸς γὰρ ὁ Κύριος ἡμῶν θείῳ στόματι ἔφη, ὅτι τοιαῦτα οὐ γέγονεν ἀπ’ ἀρχῆς κτίσεως »¹⁰. Και ο Άγιος Καισάριος Αρελάτης σημειώνει: « Και έτσι τα τρία άλογα ερμηνεύονται ως πόλεμος, πείνα και λοιμός. Γιατί στο ευαγγέλιο ο Κύριος προείπε αυτά τα πράγματα και ήδη έχουν συμβεί, και, καθώς η ημέρα της Κρίσεως πλησιάζει περισσότερο, θα συμβαίνουν ακόμη περισσότερο »¹¹.

Στη σύγχρονη βιβλιογραφία επισημαίνεται πως η εποχή μας παρουσιάζει μια θλιβερή πρωτοτυπία, το φαινόμενο του παγκοσμίου πολέμου. Μέχρι τον 19^ο αιώνα οι πόλεμοι ήταν τοπικά περιορισμένοι. Τον 20^ο αιώνα έχουμε δύο παγκόσμιους πολέμους, στους οποίους συμπλέκονται στρατοί από όλες σχεδόν τις ηπείρους. Ειδικά, ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος θεωρείται ως ο καταστρεπτικότερος πόλεμος της Ιστορίας με αριθμό θυμάτων που φτάνει τα 72 εκατομμύρια. Ο R. De Haan, στο έργο του The second coming of Jesus Christ, που εκδόθηκε το 1944, σημειώνει: « Το σημείο της αύξησης των πολέμων δεν χρειάζεται ιδιαίτερο σχόλιο αυτή τη στιγμή. Τουλάχιστον τα δύο τρίτα του κόσμου έχουν εμπλακεί στον πόλεμο… Τα μέσα με τα οποία πραγματοποιείται έχουν πολλαπλασιάσει την βαρύτητα κάθε πολέμου… Και υπάρχει συνεχής φημολογία για περισσότερους πολέμους » ¹².

Επίσης, το σημείο των πληροφοριών για πολέμους – « ακοαί πολέμων » – θεωρείται πως συμβαίνει στις μέρες μας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ’ ότι παλιότερα, λόγω της ανάπτυξης της τεχνολογίας. Πριν μερικούς αιώνες συνέβαιναν πόλεμοι για τους οποίους οι περισσότεροι άνθρωποι δεν μάθαιναν τίποτε. Σήμερα, αρκεί να ανοίξει κάποιος τον τηλεοπτικό του δέκτη για να πληροφορηθεί με λεπτομέρειες για πολέμους που συμβαίνουν στην άλλη άκρη του κόσμου.

Λιμοί συνέβαιναν, ανέκαθεν, και συμβαίνουν και σήμερα, αν και στην εποχή μας έχουν διαφορετικά αίτια απ’ ότι παλιότερα. Σε προγενέστερες εποχές ο λιμός π.χ. ήταν, συνήθως, αποτέλεσμα φυσικών φαινομένων ( π.χ. ξηρασία, χαλάζι ) και συνδεόταν με τη διαδικασία της παραγωγής. Σήμερα, τα αίτια είναι περισσότερο πολιτικά και κοινωνικά και σχετίζονται με το σύστημα μεταφοράς και διανομής των τροφίμων¹³. Παλιότερα το ερώτημα ήταν τί προκάλεσε τον λιμό. Σήμερα, το ερώτημα είναι ποιός προκάλεσε το λιμό, ο οποίος πλέον, συχνά, συνδέεται με την γενοκτονία. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο τεχνητός λιμός του Στάλιν ή ακόμη και ο λιμός του Μπαγκλαντές το 1974¹⁴. Όπως και να ‘χει, λιμοί συμβαίνουν και στην εποχή μας, και, πιθανότατα, θα συνεχίσουν να συμβαίνουν και στο μέλλον.

Σχετικά με τους λοιμούς, μάλλον δεν θα ήταν λογικό να υποστηριχθεί πως έχει παρατηρηθεί κάποια αύξηση τον τελευταίο αιώνα. Η ισπανική γρίπη του 1918 υπολογίζεται πως είχε περίπου 100 εκατομμύρια θύματα, όσα και η Βουβωνική πανώλη τον 14^ο αιώνα, που μείωσε τον πληθυσμό της Ευρώπης από 450 σε 350 εκατομμύρια, ενώ η αναλογία μεταξύ θυμάτων και συνολικού – ευρωπαϊκού ή παγκόσμιου – πληθυσμού θα έδειχνε ως χειρότερο τον λοιμό του 14^ου αιώνα. Από τον μαύρο θάνατο του 14^ου αιώνα οδηγήθηκε στο θάνατο το εν τρίτον του πληθυσμού της Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής. Κάτι τέτοιο δεν συνέβη με τη γρίπη του 1918, που προκάλεσε το θάνατο περίπου του 3% του παγκόσμιου πληθυσμού¹⁵. Ωστόσο, τα στοιχεία που έχουμε είναι συγκεχυμένα.

Στην εποχή μας πολλοί άνθρωποι στις χώρες του τρίτου κόσμου πεθαίνουν από διάφορες ασθένειες που αντιμετωπίζονται φαρμακευτικά με επιτυχία, όπως π.χ. από ελονοσία ή από ασθένειες που οφείλονται σε μη επαρκή διατροφή¹⁶. Οπότε, αυτοί οι θάνατοι οφείλονται περισσότερο στην έλλειψη φαρμάκων και στη φτώχεια. Ωστόσο, όποια κι αν είναι η αιτία τους, αυτοί οι θάνατοι συμβαίνουν. Άλλοι ερμηνευτές εντάσσουν στην κατηγορία του λοιμού ασθένειες, όπως ο καρκίνος ή τα καρδιακά επεισόδια, για να δείξουν πως υπάρχει αύξηση των θανάτων από λοιμούς. Νέες ασθένειες όπως ο ιός ΗIV, η νόσος των τρελών αγελάδων και το S.A.R.S. θεωρούνται σύγχρονοι λοιμοί¹⁷.

Πάντως, αυτό που, σίγουρα, αξίζει να σημειωθεί, είναι πως, σήμερα, υπάρχουν δύο στοιχεία που καθιστούν την απειλή του λοιμού τρομακτικότερη από κάθε άλλη φορά στην ιστορία. Πρώτον, η δυνατότητα εξάπλωσης του λοιμού σε παγκόσμιο επίπεδο μέσα σε λίγα εικοσιτετράωρα, καθώς χιλιάδες άνθρωποι κάθε μέρα ταξιδεύουν σε όλο τον κόσμο με αεροπλάνα. Και, δεύτερον, η ύπαρξη έτοιμων εκατοντάδων χημικών ενώσεων-όπλων βιολογικού πολέμου σε εργαστήρια των υπερδυνάμεων και όχι μόνο¹⁸.

Εμείς, πάντως, έχουμε τη γνώμη πως η εξαγωγή συμπερασμάτων με στατιστική έρευνα πάνω σε αυτά τα ζητήματα είναι, αν μη τι άλλο, δυσχερής. Και αυτό, κατ’ αρχήν, γιατί έχουμε περισσότερες πληροφορίες για τους 2 τελευταίους αιώνες σε σχέση με προηγούμενες εποχές. Άλλωστε, υπάρχουν πολλές παράμετροι που καθορίζουν το αποτέλεσμα μιας στατιστικής έρευνας. Ας εξετάσουμε επί παραδείγματι την περίπτωση των σεισμών. Υποστηρίχτηκε πως τον τελευταίο αιώνα υπήρξε μια αύξηση στους σεισμούς¹⁹. Όμως, διαφορετικά αποτελέσματα θα σου δώσει μια στατιστική έρευνα αν εξετάσεις π.χ. την αύξηση ή μείωση των σεισμών τα τελευταία 100 χρόνια σε σχέση με τους προηγούμενους αιώνες και διαφορετικά αν ερευνήσεις την αύξηση των σεισμών τα τελευταία 150 χρόνια σε σχέση με τις προηγούμενες εκατονπεντηκονταετίες. Έπειτα, το αποτέλεσμα εξαρτάται από ποιές παραμέτρους θα συνυπολογίσεις. Την αύξηση ή μείωση της συχνότητας των σεισμών, της έντασής τους, του αριθμού των θυμάτων, του αριθμού των θυμάτων σε σχέση με τον παγκόσμιο πληθυσμό; Το ίδιο ισχύει και για τους λοιμούς. Υπάρχουν πολλές παράμετροι. Η γεωγραφική εξάπλωση της νόσου, η ταχύτητα εξάπλωσης, ο αριθμός των θυμάτων, ο αριθμός των θυμάτων σε σχέση με τον αριθμό των ατόμων που προσεβλήθησαν απ’ την ασθένεια, ο αριθμός των θυμάτων μιας συγκεκριμένης περιοχής σε σχέση με τον πληθυσμό της ή σε σχέση με τον παγκόσμιο πληθυσμό.

Γενικά, είναι δύσκολο να βγάλεις ασφαλή συμπεράσματα με την στατιστική. Π.χ. η οργάνωση World Safety Report ανακοίνωσε το 2005 πως την τελευταία δεκαετία μειώθηκε ο αριθμός των εμπόλεμων διενέξεων. Δέχτηκε, όμως, κριτική από ερευνητές που υποστήριξαν πως αυξήθηκε ο αριθμός των θυμάτων²⁰.

Δεν υποστηρίζουμε πως είναι αδύνατο να γίνει μια λεπτομερής σχετική έρευνα. Είναι, όμως, σχεδόν αδύνατο να μην αμφισβητηθούν τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας με το επιχείρημα πως δεν ελήφθη υπ’ όψιν μια παράμετρος κ.τ.λ.. Πάντως, για να είναι όσο το δυνατόν πιο έγκυρη μια τέτοια έρευνα, θα πρέπει να εξεταστούν όσο γίνεται περισσότερες παράμετροι²¹.

Κατά τη γνώμη μας, όταν πλησιάζει το τέλος του κόσμου, η αύξηση αυτών των φαινομένων θα είναι εμφανής σε όλους και δεν θα επιδέχεται αμφισβήτηση. Ούτε θα χρειάζονται στατιστικές έρευνες για να καταδείξουν το γεγονός.



 ( Απόσπασμα από το βιβλίο του Βασιλείου Ταμιωλάκη Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟ ΣΥΜΒΟΛΗΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑ )

1 Όπως επισημαίνει ο J. Lietaert Peerbolte, οι πόλεμοι, οι σεισμοί κ.τ.λ. αναφέρονται, συχνά, στα αποκαλυπτικά κείμενα ως χαρακτηριστικά της περιόδου του τέλους. Στον εσχατολογικό λόγο του Κυρίου είναι απλά η αρχή του τέλους. Βλ. L. J. Lietaert Peerbolte, The Antecedents of Antichrist, A Traditio-historical study of the earliest Christian views on eschatological opponets, ο.π., σελ. 32.

2 Βλ. στην εισαγωγή, στην ενότητα σχετικά με την ερμηνεία της Αποκάλυψης και του εσχατολογικού λόγου του Κυρίου.

3 Την εκπλήρωση αυτών των σημείων περιγράφει και ο Τζοβάνι Παπίνι στο γνωστό έργο του Η Ιστορία του Χριστού. Βλ. Papini Giovanni, Η ιστορία του Χριστού, Μετάφραση Βασιλείου Μουστάκη, 7^η Έκδοση, Εκδόσεις Αστήρ, Αθήνα 2005, σελ. 172 κ.εξ..

4 Ιππολύτου, Εις τον Δανιήλ, Δ΄, XVII, Β.Ε.Π.Ε.Σ., σελ. 85. Βλ. και Ιππολύτου, Σχόλια εις τα Μθ. 24,15-22, « “ Ἔσται γὰρ τότε θλίψις μεγάλη, οἵα οὐ γέγονεν ἀπ’ ἀρχῆς κόσμου ἕως τοῦ νῦν οὐδ’ οὐ μὴ γένηται ”… Αυτό δεν συνέβη στην πολιορκία του Βεσπασιανού. Διότι τίποτε νέο δεν συνέβη στον κόσμο εκείνες τις ημέρες, τίποτε πέρα από αυτά που συνέβαιναν και στο παρελθόν. Αν μιλήσεις για πόλεμο, πολλές φορές συνέβη και σε προηγούμενες εποχές. Αν πάλι μιλήσεις για αιχμαλώτους, δεν υπάρχει έλλειψη από σφαγές και αιματοχυσίες μεγαλύτερες απ’ αυτές που συνέβησαν στην πολιορκία ( της Ιερουσαλήμ ). Και αν πεις για βρώση παιδιών και ακαθάρτων ζώων, το ίδιο και στις ημέρες του Αχαάβ αυτά τα πράγματα συνέβαιναν ».

5 Βλ. Κυπριανού Καρθαγένης, Προτρεπτικός εις μαρτύριον, σελ. 878, Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Ομιλία Α΄, Α΄, P.G. 62,470 και Ε.Π.Ε. 23, σελ. 12, « Καὶ τὰς ἐπαλλήλους δὲ καὶ ἀφάτους συμφορὰς τεκμήριον εἶναι ἔλεγε. Καὶ ὅτι Ἠλίαν δεῖ ἐλθεῖν », Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Εις το κατά Λουκάν, ΚΑ΄, P.G. 72, 897, και Ε.Π.Ε. 26, σελ. 208, « Δίδωσι σημεῖα σαφῆ τὲ καὶ ἐναργῆ τῆς συντελείας τοῦ κόσμου. Πόλεμοι γὰρ ἔσονται, φησίν, καὶ ακαταστασίαι, καὶ λιμοὶ καὶ φόβητρα ἀπ’ οὐρανοῦ… », Ιερωνύμου, Εις το κατά Ματθαίον, σελ. 270 και 274, Γρηγορίου του Μεγάλου, Ομιλία Γ΄, σελ. 15-16.

6 Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, Εις το κατά Λουκάν, P.G. 123, 997.1052.1056.

7 Βλ. Βικτωρίνου και Ιερωνύμου, Ε.Α., ANF, σελ. 350-351 και CSEL, σελ. 68-73, « οι άλλοι τρεις ίπποι πολύ ξεκάθαρα σημαίνουν τους πολέμους, τους λιμούς και τους λοιμούς που ανακοινώθηκαν από τον Κύριό μας στο ευαγγέλιο… Ο κόκκινος ίππος, και αυτός που κάθισε επάνω του, κρατώντας ξίφος, σημαίνει τους πολέμους που έρχονται, όπως διαβάζουμε στο ευαγγέλιο: “ Ἐγερθήσεται ἔθνος ἐπὶ ἔθνος καὶ βασιλεία ἐπὶ βασιλείαν, καὶ ἔσονται σεισμοὶ κατὰ τόπους ” ( Μρ. 13,8 και τα παράλληλα ). Αυτός είναι ο ερυθρός ίππος… Ο μαύρος ίππος σημαίνει τον λιμό, γιατί ο Κύριος λέει: “ Καὶ ἔσονται λιμοὶ κατὰ τόπους ”. Αλλά ο λόγος επεκτείνεται, κυρίως, στους καιρούς του Αντιχρίστου, οπότε πρόκειται να συμβεί ένας μεγάλος λιμός, και τότε όλοι θα τραυματιστούν… Αυτά τα ίδια πράγματα, επίσης, ο Κύριος είχε προφητέψει μαζί με τις υπόλοιπες απ’ τις καταστροφές που θα έρθουν, μεγάλους λοιμούς και θανάτους », Νεοφύτου του εγκλείστου, Σαφήνεια, Υπόθεσις Δ΄, σελ. 226, « Αἱ παρὰ τῶν ἀγγέλων ἑπτὰ σάλπιγγαι τὰ περὶ τῆς συντελείας παραδηλοῦσι δεινά, σύμφωνα δὲ καὶ τῷ θείῳ εὐαγγελίῳ ». Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία και ο Αρέθας Καισαρείας ταυτίζει τα δεινά που αναφέρονται στον εσχατολογικό λόγο του Κυρίου με τις επτά πληγές της Αποκάλυψης. Βλ. Αρέθα Καισαρείας, Ε.Α., ΜΕ΄, σελ. 407, « Ἑπτὰ ἀντὶ τοῦ πολλαὶ παρελήφθησαν. Πολλὰ γὰρ κατὰ τὸν τῆς συντελείας καιρόν, ὡς ὁ Κύριος ἐν Εὐαγγελίοις εἴρηκεν, γενήσεται δεινὰ λιμῶν καὶ λοιμῶν καὶ σεισμῶν, καὶ τὰ πρὸς τούτοις ἀκόλουθα », και ΜΣΤ΄, σελ. 410.

8 Μθ. 24,7. Βλ. και Μρ. 13,7-8 και Λκ. 21,10-11.

9 Βλ. Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Κατήχησις ΙΕ΄, ΣΤ΄, P.G. 33, 877 και Ε.Π.Ε. 2, σελ. 128, « Δεύτερον σημεῖον. Μελλήσετε δὲ ἀκούειν πολέμους καὶ ἀκοὰς πολέμων. Γίνεται δὲ ἄρα νῦν Περσῶν πρὸς Ρωμαίους περὶ τὴν Μεσοποταμίαν πόλεμος ἤ οὔ; ἐγείρεται ἔθνος ἐπὶ ἔθνος καὶ βασιλεία ἐπὶ βασιλείαν ἤ οὔ; » και ΙΗ΄, P.G. 33, 896 και Ε.Π.Ε. 2, σελ. 146, « φοβοῦσί με οἱ πόλεμοι τῶν ἐθνῶν ». Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία βλ. και Οικουμενίου Ε.Α., ΙΧ, σελ. 214, « Καὶ πολέμους γὰρ συμβήσεσθαι ἀμφὶ τὴν συντέλειαν ὁ Κύριος εἴρηκεν… », και ΙΧ, σελ 216, « Ἤ σεισμὸν φησὶ τὸν κλόνον τῆς γῆς, ἐπεὶ καὶ τοῦτο ἐν τοῖς σημείοις τοῦ τέλους περιέχεται ».

10 Εφραίμ, Λόγος εις την Παρουσίαν του Κυρίου, σελ. 115. Βλ. και Γρηγορίου του Μεγάλου, Ομιλία Γ΄, σελ. 16.

11 Καισαρίου της Αρλεάτης, Ε.Α., 5, σελ. 73. Bλ. και Βικτωρίνου και Ιερωνύμου, Ε.Α., ANF, σελ. 351 και CSEL, σελ. 70-71.

12 R. De Haan, Τhe second coming of Jesus Christ, Kregel Publications, Michigan 1996, ανατύπωση απ' την έκδοση του 1944, σελ. 9-10. O R. De Haan επισημαίνει και πως η πείνα και οι λοιμοί, σχεδόν πάντα, ακολουθούν τον πόλεμο. Βλ. ο.π. σελ. 10.

13 Βλ. Stephen Devereux, « introduction, From “ old famines ” to “ new famines ” », στο The new famines, Why famines persist in an era of Globalization, edited by Stephen Devereux, Routledge Studies in Development Economics, New York 2007, σελ. 1-27.

14 Βλ. Jenny Edkins, « The criminalization of mass starvations: From natural disaster to crime against humanity », στο The new famines, Why famines persist in an era of Globalization, ο.π., σελ. 50-66.

15 Βλ. σχετικά και Αlfred Jay Bollet, Plagues & Poxes, The impact of human history on epidemic disease, Demos Medical Publishing, N. York 2004, σελ. 22 κ.εξ.. Βλ. επίσης Bray R.S., Armies of Pestilence, The impact of Disease on History, James Clarke and Co, Cambridge 2004, σελ. 48-80 κ.α., και σε σχετικά λήμματα της wikipedia.

16 Βλ. σχετικά στα άρθρα των Aled de Waal, « Aids, hunger and destinction: theory and evidence for the “ new variant famines hypothesis ” in Africa », Haris Gazdar, « Pre-modern, modern and post-modern famine in Iraq, 1990-2003 », και Stephen Devereux and Zoltan Tib, « Malawi’ s first famine, 2001-2002 », που βρίσκονται στο The new famines, Why famines persist in an era of Globalization, σελ. 90-177.

17 Βλ. και Μark Jerome Walters, Six modern plagues and how we are causing them, Washington 2003, σελ. 19 κ.εξ..

18 Βλ. σχετικά και Αlfred Jay Bollet, Plagues & Poxes, The impact of human history on epidemic disease, ο.π., σελ. 6-13 και 203 κ.εξ..

19 Βλ. R. De Haan, Τhe second coming of Jesus Christ, ο.π., σελ. 10-11.

20 Βλ. http://en.wikipedia.org/wiki_war. Προσπελάστηκε στις 10-07-2007.

21 Για επιστημονικές πληροφορίες σχετικά με την απειλή από σεισμούς, μόλυνση και άλλες καταστροφές βλ. και στο Leslie John, The end of the world, the science and ethics of human extinction, London 1996, σελ. 25-133.